Op veler verzoek: Aan het werk :-)

Het is vrijdagmiddag en reden voor een feestje. Niet zomaar een feestje, omdat het weekend is begonnen. Nee, vandaag is de 159e patiënt geïnterviewd, wat betekent dat we klaar zijn met de inclusie van de patiënten. Het zijn drie zware weken geweest, maar bovenal is er de euforie. Dit eerste mijlpaal is boven verwachting snel behaald. Horrorscenario’s van onbegaanbare wegen door modderstromen, onbetrouwbare chauffeurs en patiënten die massaal het planten van de gewassen verkiezen boven het ziekenhuisbezoek zijn gelukkig geen werkelijkheid geworden. ‘Dit hebben we niet zelf gedaan’, aldus mijn collega die een bord patat met kip naar binnen werkt in de kantine van het ziekenhuis, ‘zonder de hulp van God was dit niet gelukt’. Met of zonder God, ik weet in ieder geval dat we ook allemaal heel hard hebben gewerkt. Ik kan, de komende twee weken, geen vragenlijst meer zien. Daarna begint het hele verhaal weer van voor af aan. Dan zullen de patiënten terugkomen, zullen ‘data managers’ niet weten hoe ze de pillen moeten tellen en de formulieren in moeten vullen, zullen de apothekers weer lachend hun fouten rechtbreien en zal ik weer met problemen geconfronteerd worden die ik nu nog niet kan voorzien. Je moet er maar zin in hebben…

Eindelijk zijn we dan op weg. Met een auto vol getrainde interviewers, vragenlijsten en pillenpotjes zijn we onderweg naar Kilema Hospital. Een van de twee ziekenhuizen waar het onderzoek gedaan wordt. Na maanden van voorbereiding, literatuurstudie, discussie, kantoorwerk, training, en nog meer discussie, is het dan eindelijk zover. Het moment waar ik zolang naar uitgekeken heb, van gedroomd heb en dat ik verwacht had weken geleden al te beleven is dan toch eindelijk aangebroken: onze eerste ‘veldwerk-dag’.

Op kantoor hebben we bedacht hoe het onderzoek gedaan moet worden. We hebben gespeculeerd en plannen gemaakt. Hoe leuk het veldwerk ook is, het is ook erg spannend. Op kantoor kan er weinig fout gaan, maar eenmaal echt met de patiënten aan het werk des te meer. Er staat veel op het spel. Alle voorbereidingen moeten nu hun vruchten af gaan werpen.

De eerste dag is wennen. Alles is nieuw. Heeft iedereen begrepen wat hij of zij moet doen? Hoe gaan we in de praktijk brengen wat we bedacht hebben? Eenmaal aan het werk komen de onverwachte problemen om de hoek kijken. De verpleegsters geven de patiënten toch niet zoveel pillen mee dan ze ons in eerste instantie hebben verteld. Als ik ze daarop aanspreek, barsten ze in uit in gegiechel. Ik ben bang dat ze hun werk niet zo serieus nemen als ze zouden moeten. Mensen een verkeerde hoeveelheid medicijnen geven, vind ik, zacht uitgedrukt, nogal onzorgvuldig. Het gegiebel schiet mij in het verkeerde keelgat, maar ik probeer uiterlijk onaangedaan nogmaals uit te leggen hoe ik het graag wil zien. Met weinig vertrouwen dat het beter zal gaan, loop ik even later terug naar mijn bureau. Maar mijn zorgen blijken ongegrond. De dames pikken het goed op en geven de rest van de dag consistente hoeveelheden pillen aan de patiënten, genoeg tot hun volgende afspraak. De eerste kleine overwinning kan gevierd worden.

Mijn plaats in Kilema is op het kantoor waar de gegevens van de patiënten worden genoteerd voordat ze de dokter zien. Er staat een ouderwetse weegschaal waarvan de wijzer standaard drie kilo aanwijst, ook wanneer er niemand op staat, en er liggen stapels patiëntendossiers. Tussen alle paperassen heb ik een tafel gevonden, die ik me dinsdags en vrijdags toe-eigen. Ik zie veel mensen voorbij komen, maar merk velen nauwelijks op. Geconcentreerd ben ik vragenlijsten aan het controleren en data aan het invoeren. Maar soms vallen patiënten op. Zoals het kleine jochie dat een keel opzet als hij mij ziet zitten. Een ‘mzungu’. Hij hoeft mijn kant maar op te kijken of de volumeknop gaat weer open. ‘Ik ga wel even uit beeld’, zeg ik lachend terwijl ik de gang op loop, waarop het kind direct zijn mond houdt. We kunnen er gelukkig allemaal om lachen. ‘Het kind heeft nog nooit een mzungu gezien,’ is de verklaring die gegeven wordt. Hoeveel kinderen zijn er in Nederland niet bang voor zwarte piet?

In afwachting van patiënten, hangt en zit het hele onderzoeksteam wat rond. Onderweg naar Kilema zag ik lange rijen vrouwen, met een hak of tas op hun hoofd, allemaal op weg naar hun velden. Nu de eerste hevige regens zijn gevallen, is het tijd om het land te bewerken en de gewassen in te zaaien. Overal wordt met man en macht gewerkt op het land. Niet alleen vrouwen, maar ook mannen en kinderen zie ik met de voeten in de modder staan. Ondertussen vraag ik me af of de kinderen niet naar school hoeven. Misschien hebben ze hier wel ‘regentijd-vrij’ of ‘plant-vrij’ zoals wij ijsvrij hebben. Zelfs later in de ochtend blijft het erg rustig in Kilema. Vandaag geen zorgen over ziek zijn en medicijnen, maar zorgen over de landbouw die cruciaal is voor veel mensen voor de voedselvoorziening van het komende jaar. Ik weet hoe belangrijk het is dat de medicijnen elke dag op tijd genomen worden, en misschien dat ze zich daar zelf ook wel van bewust zijn, maar voedsel is voor zichzelf en hun familie minstens zo belangrijk. Zonder voedsel kan niemand leven. Medicijnen moeten met eten genomen worden, dus misschien is het zo’n slecht idee nog niet om eerst eten te verbouwen en pillen die op de tweede plaats komen. Maar hoe begrijpelijk de keuze van de patiënten ook is, wij zitten met z’n allen de hele dag te wachten op patiënten die niet komen. ‘Je moet je niet zo druk maken over een rustige dag’, aldus mijn collega. Maar ik neem aan dat het planten langer duurt dan vandaag en ik zie de bui al hangen: een planning die in het honderd loopt en logistieke problemen van hier tot Dar es Salaam.

Het invoeren van de vragenlijsten is nogal geestdodend werk. Verstand op nul en geconcentreerd alle antwoorden naar een SPSS bestand kopiëren, zodat er te zijner tijd statistische berekeningen op los gelaten kunnen worden. Maar soms komt mijn hoofd even van de automatische piloot. Zoals bij die vragenlijst waar een man negentien kinderen heeft. Of die waar een vrouw drie tweelingen en twee drielingen heeft. Of de zoveelste vragenlijst waar het beroep ‘small business’ of ‘farmer’ is. Dan realiseer ik me weer dat dit de man of vrouw is waarbij ik op straat mijn bananen koop of die ik vanuit de verte met gebogen rug in de brandende zon het land zie bewerken. Het zijn de gewone mensen die het virus bij zich dragen.

Tussen het pillen in zakjes en potjes doen door, hebben de dames die de medicijnen uitdelen ook nog tijd om te onderhandelen over de prijs van de avocado’s die de oudere vrouw in een grote emmer midden in de kleine ruimte heeft gezet. Dwars tussen alle patiënten en werkzaamheden door verkoopt ze de avocado’s. ‘Wil je ook paratsjitji, avocado?’ vraagt ze aan mij als ze ziet dat ik haar bekijk, ‘kost maar honderd shilling’. Terwijl ik haar avocado’s kritisch bekijk, kletst ze maar door: ‘Je krijgt er twee, want je bent mijn klant. Twee kosten tweehonderd shillings. Ik moet mijn koopwaar wel een beetje aanprijzen hè?’ Een glimlach trekt over mijn gezicht, ‘ik krijg er dus helemaal geen twee, ik koop er twee’ denk ik bij mezelf, maar laat het vrouwtje in de waan. ‘Eentje is genoeg, want ik ben maar alleen’ leg ik haar uit. Ik zie haar even later weg schuifelen tussen de wachtende patiënten door.

Het is zoveel makkelijker om zonder woorden contact met kinderen te maken dan met volwassenen. Kinderen zitten (nog) niet vast in patronen van hoe het moet en hoe het hoort te gaan. Ze zijn nieuwsgierig en staan open voor contact met andere mensen. Ook als die andere mensen mzungu’s zijn, en zijn niet bang om van verre ‘mzungu’ te roepen en me achterna te rennen. Met mijn goed opgeleide en Engels sprekende collega’s verloopt het contact een stuk stroever en gecompliceerder dan met deze kinderen waarmee ik nauwelijks drie woorden kan wisselen. Een glimlach, een paar stuntelige woorden en handgebaren en natuurlijk mijn witte huidje zijn genoeg.

‘Kan ik trouwen, ondanks dat ik HIV heb?’, ‘Hoe lang moet ik deze medicijnen nemen?’, ‘Genezen deze medicijnen HIV?’ of ‘Kan ik alcohol drinken terwijl ik deze medicijnen gebruik?’. Het is slechts een kleine greep uit de reacties die verschijnen in de sectie met ruimte voor vragen en opmerkingen van de patiënt. Af en toe verschijnt er een vraag over het onderzoek, ‘waarom dit soort vragen’ en ‘wat levert het onderzoek ons op’ en soms een directe vraag voor financiële steun. Maar vaker zijn het onduidelijkheden rond het gebruik van de medicijnen en de mogelijkheden van het leven met medicijnen. Ik ben verbaasd. Dit is toch het soort vragen die bij de dokter thuis horen en waar de dokter aandacht aan hoort te besteden?

Met mijn steenkool-Swahili probeer ik de gegevens van de patiënten in de computer in te voeren en het deksel van hun pillenpot waar een chip in zit te lezen. Vloeiend gaat het niet, maar ik heb genoeg woorden opgevangen de afgelopen weken om gedaan te krijgen wat ik wil. ‘Namba sim’, ‘kardi hospitali’ en ‘chupo’ in combinatie met een glimlach leveren vaak op wat ik wil: het telefoonnummer, de patiëntkaart en het pillenpotje. Als ik voor de zoveelste keer aan mijn collega vraag iets voor me te vertalen levert me dat het commentaar op: ‘Je moet Swahili leren’. Maar als iedereen druk aan het werk is en er lacherig en onwillig wordt gedaan als ik vraag om mij bepaalde woorden of zinnen in het Swahili te vertalen, is dat makkelijker gezegd dan gedaan. De bereidwilligheid om Swahili te leren moet van twee kanten komen. Ik ben bereid om te leren, om fouten te maken en om vragen te stellen. Maar mijn omgeving is minder bereid om voor me te vertalen of langzaam te spreken. ‘Je moet Swahili leren’ klinkt mij als een veroordeling in de oren. Ik snap ook wel dat het handiger zou zijn als ik Swahili zou spreken, maar om mij als vervelende stoorzender te benaderen vind ik ook niet helemaal eerlijk. Als mzungu, fris en fruitig geïmporteerd uit Europa, is slecht Swahili te verwachten. Er is tijd en moeite voor nodig om dat te veranderen. ‘Help me om het te leren’, zal ik de volgende keer zeggen als iemand weer commentaar heeft, ‘of leer Nederlands, of Fries, nog beter, zodat ik vloeiend met je kan communiceren’.

Maar gelukkig is, ondanks alle ups en downs, de eerste fase van het onderzoek nu met succes afgerond. Vrijdag komt de eerste patiënt weer terug voor het eerste herhalingsbezoek en begint het hele liedje dus weer van voor af aan. Dus, wordt vervolgt…